تعریف اوقات فراغت
در تعریف اوقات فراغت با عنایت به لغت‌نامه‌ها و نظریات صاحب‌نظران متعدد علوم رفتارى، مى‌توان به موارد ذیل اشاره نمود :
- فرهنگ عمید فراغت را به معناى آسودگى و آسایش و آسودگى از کار و شغل معنا کرده است.
- در لغت‌نامه دهخدا نیز فراغت به معناى آسایش، آرامى و استراحت و ضد گرفتارى از کار و شغل معنا شده است.
- برخى از صاحب‌نظران آن را «فعالیت براى خود» یا «زمان آزاد» یا «زمان فروخته نشده‌اى که متعلق به فرد است» و «زمانى که فرد به میل خود از آن استفاده مى‌کند» توصیف نموده‌اند.
با عنایت به مباحث مزبور، مى‌توان اوقات فراغت را زمان‌هایى دانست که یک فرد وراى انجام وظایف فردى و اجتماعى خویش دارد و مى‌تواند آن را با میل خود در امور مختلف صرف کند و بسته به اینکه چگونه و با چه وسیله‌اى این اوقات پر شود، مى‌تواند پربارترین و شوق‌انگیزترین لحظات و یا بعکس ملال‌آورترین، بى‌بارترین و حتى مفسده‌انگیزترین دقایق باشد.
تاگور اندیشمند هندى مى‌گوید:
«تمدن بشرى نتیجه استفاده درست از اوقات فراغت است.»
اهمیت اوقات فراغت
بحث در مورد پر نمودن بهینه اوقات فراغت نوجوانان و جوانان از آن حیث مهم است که این اوقات همچون شمشیرى دولبه است؛ لبه‌اى از آن مى‌تواند رشددهنده و اصلاحگر باشد و لبه‌اى دیگر زایل‌کننده نیروى جوانى و حتى بیهودگى و فسادانگیز. به همین علت، مى‌توان ادعا نمود نحوه گذراندن اوقات فراغت، چه از جنبه‌هاى مثبت و سازنده و چه از جنبه‌هاى مخرّب و فسادانگیز، در حدى است که سایر جنبه‌هاى زندگى هر فرد را به طور چشمگیرى تحت‌الشعاع قرار مى‌دهد. بنابراین، فعالیت‌هاى مربوط به اوقات فراغت بسته به سازنده یا نامطلوب بودن آن، در رشد و شکوفایى و یا بعکس در تخریب و انحطاط شخصیت نوجوانان و جوانان مؤثر است.
بنابراین، بهره‌گیرى از ساعات و ایام فراغت، عامل مهمى در پیشگیرى از تأثیرات نامطلوب «فشار زمان» همچون اضطراب و هیجان‌زدگى است و نقش بسزایى در تأمین بهداشت روانى و تبلور اندیشه‌هاى آزاد خواهد داشت.
فراغت هدیه‌اى است که به ما عطا کرده‌اند، اما شیوه استفاده از آن را نمى‌دانیم.
از سوى دیگر، تحقیقات متعدد نشان داده است که رواج انواع تفریحات انحرافى در بسیارى از کشورهاى غربى و در برخى از کشورهاى در حال توسعه، ناشى از نداشتن امکانات مناسب تفریحى است. طبیعى است جوان کنجکاو و پرانرژى اگر از تفریحات سالم برخوردار نبوده و این امکان را نداشته باشد که با ثمربخش ساختن وقت آزاد خود روحیه کنجکاو و خلّاق خویش را ارضا نماید، امکان اینکه به سوى فعالیت‌ها و تفریحات ناسالم کشیده شود، زیاد است.
البته نبودن وسایل تفریحات سالم، به هیچ وجه دلیل منحصر به فرد انحرافات اجتماعى نیست، ولى غالبآ یکى از موجبات آن محسوب مى‌شود. به هر روى، ضرورت توجه به این موضوع که گذران مناسب و متنوع اوقات فراغت نوجوانان و جوانان مى‌تواند متضمن کمک به رشد و شکوفایى استعدادهاى آنان در کاهش افسردگى‌ها و انحرافات اجتماعى باشد، امر غیرقابل انکارى است و این حقیقت را نمى‌توان نادیده گرفت که یکى از جنبه‌هاى مهم حیات بشر که بخش قابل توجهى از زندگى او را به خود اختصاص مى‌دهد، اوقات فراغت است.
«اوقات فراغت یعنى آزاد شدن از یک دوره مصرف انرژى و تمرکز خاص بر حالتى دیگر که ممکن است استراحت، تجدید قوا، تنوع و تغییر فرصت ارزشیابى از خود باشد.»
همچنین جوان بودن جمعیت کشور ما، که یکى از ویژگى‌هاى اصلى آن محسوب مى‌شود، ضرورت توجه به اوقات فراغت آنان را که آینده‌سازان این کشور اسلامى خواهند شد، به خوبى ملموس و مشهود ساخته است؛ چراکه جوانان به طور طبیعى مایلند در ساعات فراغت از تفریحات لذت‌بخش و نشاط‌آور استفاده کنند و بدین‌وسیله موجبات مسرّت و آرامش خود شوند و این در حالى است که عدم توجه به مسئله اوقات فراغت نوجوانان و جوانان موجب خواهد شد تا مروّجان فرهنگ غرب با برنامه‌ریزى‌هاى شوم، حساب‌شده و منحرف‌کننده خود و با در اختیار داشتن پیشرفته‌ترین فناورى‌ها باعث رواج فساد و ابتذال میان نوجوانان و جوانان شده و اهداف خود را تحقق بخشند.
«جامعه سالم جامعه‌اى است که اعضاى آن بتوانند ضمن رفع نیازهاى زندگى از طریق اشتغال متعارف، از سرگرمى‌هاى سالم، روابط انسانى مطلوب و شعف عاطفى که از صرف صحیح اوقات فراغت خویش حاصل مى‌کنند چنان مسرور شوند که براى لذتى زودگذر، راه انحراف در پیش نگیرند.»
با عنایت به موارد فوق، اگر مسئولان جامعه و خانواده‌ها هدایت و راهنمایى نوجوانان و جوانان را در خصوص اوقات فراغتشان بر عهده نگیرند، احساسات جوانى آنان و یا مروّجان بى‌رحم فرهنگ منحط غرب راهنماى این نسل ارزشمند و آینده‌ساز خواهد شد و نه تنها نوجوانان و جوانان نخواهند توانست از اوقات فراغت خود بهره بگیرند، بلکه اوقات فراغت آنان با ابتذال پر خواهد شد.
بنابراین، بجاست به منظور تحقق اهداف مقدس نظام اسلامى‌مان، با سرمایه‌گذارى، برنامه‌ریزى و سیاست‌گذارى مناسب عنایت بیشترى به اوقات فراغت نوجوانان و جوانان شود. ویکتور پوشه، از مشاهیر جهان طب، به دولت خود پیشنهاد مى‌کند در دبیرستان‌ها به جاى تدریس زبان‌هاى یونانى و لاتین، از ورزش استفاده شود تا به وصیت فرنسیس بیکن که مى‌گفت: ورزش کنید تا تندرست و سالم باشید
(زیرا تن سالم براى روان به حکم یک مهمان‌خانه است)عمل شود.
تعطیلات تابستانى و اوقات فراغت
در تابستان به لحاظ اینکه قشر عظیمى از نوجوانان و جوانان فعالیت خاصى انجام نمى‌دهند، پر نمودن بهینه اوقات فراغت آنان نقش بسیار مهمى در زندگى آنها ایفا مى‌کند. تحقیقات به عمل آمده نشان مى‌دهد که پر ننمودن بهینه اوقات فراغت دانش‌آموزان حتى دانشجویان در این فصل باعث مى‌گردد تا تعداد کثیرى از آنان به سوى انواع انحرافات اجتماعى گرایش پیدا کنند. براى نمونه، در فصل تابستان تعداد دانش‌آموزانى که بنا بر اتهامات منکراتى توسط مراجع ذیصلاح دستگیر مى‌شوند به مقدار قابل توجهى بیشتر از سایر فصول است. افزایش دانش‌آموزان دستگیرشده در فصل تابستان ناشى از خلأ موجود در گذران بهینه اوقات فراغت این قشر مى‌باشد.
چگونگى گذران اوقات فراغت دانش‌آموزان در تعطیلات تابستان از اهمیت خاصى برخوردار است؛ زیرا این ایام طولانى است و در صورت هدایت نشدن آنان و عدم وجود امکانات و تسهیلات کافى براى این امر، موجبات صدمات روحى و انحرافات اجتماعى آنان فراهم مى‌شود. بنابراین، لازم است که بیشترین استفاده را از این ایام نمود؛
زیرا «اوقات فراغت از دید اجتماعى، مانع بروز انحرافات اجتماعى؛ از دید اقتصادى، باعث افزایش کار و تولید؛ از دید سیاسى، مانع از بحران‌هاى سیاسى و آشوب‌هاى اجتماعى؛ و از نظر روان‌شناسى، باعث بهداشت روان و تضمین سلامت انسان‌ها و ایجاد نشاط مى‌شود.»
گذران بهینه اوقات فراغت دانش‌آموزان در فصل تابستان نه تنها از انحرافات اجتماعى آنان پیشگیرى مى‌کنند، بلکه باعث آزاد شدن انرژى نوجوانان و جوانان دانش‌آموز شده و منجر به خودشکوفایى و آشکار شدن استعدادهاى آنان مى‌شود که این امر نقش مهمى در تکوین شخصیت فردى، اجتماعى و آینده این نسل ایفا مى‌کند و آنان را در نزدیک شدن به علایق، تمایلات و آرزوهاى خود کمک مى‌نماید و به همین علت، برخى از صاحب‌نظران روان‌شناسى و علوم تربیتى گذران بهینه اوقات فراغت نوجوانان و جوانان را بیانگر درجه سلامت آنان مى‌دانند.
امام صادق(علیه السلام) مى‌فرمایند:
«سلامت، نیرومندى، فراغت، جوانى، نشاط و بى‌نیازى خود را فراموش منما، در دنیا از آنها بهره‌بردارى کن و متوجه باش که از این سرمایه‌هاى عظیم به نفع معنویات و آخرت خود استفاده نمایى.»
در برنامه‌ریزى براى پر نمودن بهینه اوقات فراغت نوجوانان و جوانان در تابستان، حتى‌المقدور باید به گرایش‌ها، تمایلات و نیازهاى نوجوانان و جوانان توجه نمود و مشارکت خود آنان را در برنامه‌ریزى‌ها جلب کرد و نیز وضعیت اقتصادى، فرهنگى و تحصیلى خانواده‌ها را در برنامه‌ریزى‌ها نباید از نظر دور داشت. با این حال، اگر در پر نمودن بهینه اوقات فراغت دانش‌آموزان در فصل تابستان به شیوه‌هاى صحیح تربیتى توفیق حاصل ننماییم بى‌شک، زمینه انحرافات را در بین دانش‌آموزان فراهم ساخته و در نتیجه، با عواقب زیانبارى مواجه خواهیم شد.
